e.e. cummings, 10 Ποιήματα (και ένα σχόλιο)

Εισαγωγικές μεταφραστικές παρατηρήσεις

Τα δέκα ποιήματα που ακολουθούν επιλέχθηκαν από πέντε διαφορετικές συλλογές του e.e. cummings (οι οποίες αναγράφονται με κεφαλαία και πλάγια γράμματα πάνω από τα ποιήματα μέσα σε αγκύλες) και είναι κατανεμημένα με χρονολογική σειρά (από το 1926 μέχρι και το 1958). Τουλάχιστον τα μισά εξ αυτών μπορούν να βρεθούν στο πρωτότυπο με μια πρόχειρη διαδικτυακή αναζήτηση του πρώτου στίχου (σχεδόν κανένα ποίημα του cummings δεν έχει τίτλο — συνήθως είναι αριθμημένα και υπάγονται σε κάποιον ενωτικό υπέρτιτλο (εδώ σημειωμένο σε παρένθεση πάνω από τον αριθμό). Για τον λόγο αυτό, κάτω από την αρίθμηση κάθε ποιήματος, περιλαμβάνω σε αγκύλες τον πρώτο στίχο στα αγγλικά.

Ως προς την ίδια τη μετάφραση, να πω ότι διατηρούνται όλες οι ιδιομορφίες της ποίησης του cummings μ' εξαίρεση ένα και μοναδικό κόμμα που αφαιρέθηκε από το τέλος του πρώτου ποιήματος. Μία από τις ιδιομορφίες είναι ο τεμαχισμός της λέξης και η κατανομή των μερών της σε άνω του ενός στίχους. Στα ποιήματα που επέλεξα το φαινόμενο αυτό δεν βρίσκει τις πιο ακραίες του εκφάνσεις όπου τα ποιήματα του cummings γίνονται μη μεταφράσιμα — διότι ο τεμαχισμός της λέξης δημιουργεί άλλες λέξεις, οπότε οποιαδήποτε πιστή μετάφραση, μ' ελάχιστες ευτυχείς διαγλωσσικές συμπτώσεις, είναι αδύνατο να αποδώσει τις σχηματιζόμενες λέξεις. Εφτά από τα δέκα ποιήματα είναι ομοιοκατάληκτα. Η ρίμα έχει τηρηθεί όπου και όπως υπάρχει. Η εναλλαγή τέλειας και ατελούς ρίμας, καθώς και τα ενίοτε ανορθόδοξα ομοιοκατάληκτα σχήματα είναι χαρακτηριστικά του πρωτοτύπου — αν κι έχουν υπάρξει ορισμένα σημεία που η τέλεια γίνεται ατελής και το αντίστροφο.

Η μόνη μεταφραστική επιλογή μου που αξίζει κάποια ανάπτυξη, αφορά τον τονισμό των λέξεων. Ο cummings πειραματίζεται με κάθε δυνητική διάταξη λέξεων, στίχων και σημείων στίξης. Και είμαι της άποψης ότι αν η αγγλική γλώσσα είχε τονικά σύμβολα, θα τα αξιοποιούσε κι αυτά προς όφελός του. Όπως ξέρουμε, μέσα στον στίχο υπάρχουν συχνά λέξεις που παρατονίζονται ή "ατονίζονται" κατά την απαγγελία ώστε να διατηρείται το μέτρο (μετρικό χασοτόνισμα) ή απλώς επειδή έτσι είθισται να εκφέρονται (π.χ. στον εμπρόθετο "κατά λάθος" το "κατά" δεν διαβάζεται ποτέ με τόνο, γιατί κατισχύει ο τόνος του "λάθος"). Παράλληλα, πολλές φορές οι πρώτες δύο ή τέσσερις συλλαβές ενός ιαμβικού στίχου τονίζονται στην πρώτη και τρίτη συλλαβή αντιστοίχως και το ρυθμικό βάδισμα του στίχου παραμένει ιαμβικό, γιατί αντλεί τον ρυθμό του ο στίχος από την έκτη συλλαβή που πάντα σχεδόν τονίζεται (υπάρχουν σπάνιες περιπτώσεις που τεχνίτες όπως ο Σολωμός τονίζουν την πέμπτη συλλαβή, αλλά το κάνουν μόνον όταν απορροφάται ο τόνος της πέμπτης συλλαβής από εκείνον της τέταρτης ή της έκτης — γενικώς όμως αποφεύγεται ως πρακτική). Ο cummings, γράφει κι αυτός κατά κύριο λόγο ιαμβικούς ή τροχαϊκούς στίχους. Οπότε εφάρμοσα τον προφορικό παρατονισμό ή "ατονισμό" στη γραπτή μορφή των λέξεών του. Αν έγραφα σε πολυτονικό, ή αν ποτέ μεταφερθούν σε πολυτονικό οι εν λόγω ή και άλλες μεταφράσεις, θα αξιοποιούσα και τα υπόλοιπα τονικά σύμβολα, ωστόσο δεν το επεδίωξα εν προκειμένω. Επομένως, δεν υπάρχουν τυπογραφικές αβλεψίες παρακάτω. Σημείωση: Στη Νεοελληνική Μετρική του ο Θρασύβουλος Σταύρου, χάριν σαφήνειας, αφήνει κι εκείνος άτονες τις λέξεις που παθαίνουν χασοτόνισμα. Στην ποίηση, το έχει κάνει σίγουρα σε ένα του στίχο ο Σεφέρης, όπου το "εἶναι" γίνεται "εἰναι", κρατά δηλαδή μόνο το πνεύμα του, ενημερώνοντάς μας πώς πρέπει να διαβαστεί ο στίχος (δυστυχώς δεν θυμάμαι σε ποιο ποίημά του βρίσκεται το παράδειγμα αυτό, ούτε έχω αναζητήσει ενεργά παρόμοιες "παρατυπίες").

Εξέτασα το ενδεχόμενο να συμφύρω διάφορες δυάδες λέξεων που συνεκφέρονται κατά την απαγγελία, φέρ' ειπείν το "εκεί είναι" θα μπορούσε σε ορισμένες περιπτώσεις να γίνει "εκείναι". Όμως, κατέληξε "εκεί΄ναι" γιατί θεώρησα ότι πολλές φορές, όπως εδώ, συγχέεται το νόημα και δυσχεραίνεται υπερβολικά πολύ η ανάγνωση του ποιήματος. Ο cummings συνδέει συχνά λέξεις αλλά δεν τις συμφύρει και έτσι το νόημά τους παραμένει διαυγές.

Τα συγκεκριμένα δέκα ποιήματα δεν επιχειρούν να αντικατοπτρίσουν την γκάμα των πειραματισμών του cummings, η οποία θα ήταν αδύνατον να παρουσιαστεί αφού όπως αναφέρθηκε οι πιο ακραίες εκφάνσεις της είναι μη μεταφράσιμες.

Μια αποτίμηση των άλλων μεταφράσεων του cummings

Έχω τέσσερις μεταφράσεις του cummings — υπάρχει άλλη μία, εξαντλημένη, του Βασίλη Αμανατίδη που δεν την έχω διαβάσει καθόλου. Στην πρώτη, ο Σωκράτης Λ. Σκαρτσής (εκδ. Οδυσσέας: πρώτη έκδοση 1984, έχω του '99· δεν ξέρω αν υπάρχουν αλλαγές), ανάμεσα στις μεταφράσεις του, τοποθετεί εμβόλιμα ορισμένα από τα πιο πειραματικά ποιήματα του cummings στα αγγλικά δίχως μετάφραση. Δεν ξέρω αν αυτό πρέπει να το θεωρήσει κανείς τιμιότητα, ότι δηλαδή δεν τα καταστρέφει μεταφράζοντάς τα αλλά παράλληλα δίνει μια πιο σφαιρική εικόνα, ή αν πρέπει να αναρωτηθεί τη νόημα έχει η παρουσία τους σε έναν τόμο μεταφρασμένης ποίησης, αφ' ης στιγμής μπορεί ο καθένας να τα προμηθευτεί στο πρωτότυπο όποτε θέλει. Επίσης όλο το τομίδιο (του εξωφύλλου, του προλόγου και των εργοβιογραφικών στοιχείων συμπεριλαμβανομένων) δεν έχει τόνους. Δεν ξέρω τίνος ήταν αυτή η επιλογή και γιατί —φαντάζομαι του Σκαρτσή—, δεν αιτιολογείται πάντως στον πρόλογο και δεν φαίνεται να έχει σχέση με την απόδοση του συγκεκριμένου ποιητή στα ελληνικά. Οι μεταφράσεις δεν έχουν σοβαρές παρανοήσεις, αλλά είναι άχαρες και πλαδαρές σε αρκετά σημεία και σχεδόν διαρκώς άρρυθμες. Επίσης, η ρίμα δεν αποδίδεται πουθενά.

Η μετάφραση του Γιάννη Λειβαδά (Ηριδανός, 2007), είναι εν πολλοίς μια τραγωδία. Αν σκεφτεί κανείς πόσο πρόσφατα εκδόθηκε, τα σοβαρά λάθη κι η προχειρότητα που αποπνέει είναι απαράδεκτα (η χρονική εγγύτητα σχετίζεται με την εύκολη διαδικτυακή πρόσβαση τόσο σε γλωσσικές πληροφορίες —εκφράσεις,ιδιωματισμούς κ.λπ.— όσο και σε άφθονο υλικό για τον ίδιο τον ποιητή και το έργο του το οποίο μπορεί κανείς να βρει ή να παραγγείλει). Φέρ' ειπείν το immortal (βλ. τελευταίο ποίημα) γίνεται θνητός — το οποίο βέβαια δεν δείχνει άγνοια, αλλά προχειρότητα. Ή η στροφή (βλ. δεύτερο ποίημα): "since feeling is first / who pays any attention / to the syntax of things / will never wholly kiss you;" γίνεται «αφού η αίσθηση έρχεται πρώτη / ποιος δίνει σημασία / στη σύνταξη των πραγμάτων / πότε θα σε φιλήσει όπως πρέπει;» το οποίο και δεν αποδίδει το νόημα του πρωτοτύπου και δεν βγάζει εν γένει νόημα (το who ξεκινάει αναφορική πρόταση, όχι ερώτηση). Το "έγκλημα" είναι βαρύτερο γιατί πρόκειται για μονόγλωσση έκδοση και ο αναγνώστης δεν έχει άμεσο τρόπο να ελέγξει τις παρανομίες του μεταφραστή. Ως προς τα υπόλοιπα, είναι κι αυτός άρρυθμος και αγνοεί τις ομοιοκαταληξίες. Άχαρος και πλαδαρός είναι κάπως σπανιότερα — αλλά όχι σπάνια. Δεδομένου ότι είναι ή ήταν —δεν ξέρω— υπεύθυνος της σειράς "Αμερικανοί Ποιητές" στον Ηριδανό και μετέφρασε σε αυτό το πλαίσιο πέραν από cummings, William C. Williams και πολλούς Beat, ανησυχώ για τις υπόλοιπες μεταφράσεις της εν λόγω σειράς. Φυσικά, μπορεί να έχω τη μόνη προβληματική.

Οι τελευταίες δύο μεταφράσεις είναι του Χάρη Βλαβιανού [Πατάκης 2014 η μία —από κοινού με τον Γιάννη Δούκα— και Νεφέλη, 2015, η άλλη — αναθεωρημένη έκδοση). Σ' εκείνη με τον Γ. Δούκα δηλώνεται στον πρόλογο ότι δούλεψαν το κάθε ποίημα μαζί και άρα κατά τον Χ. Βλαβιανό η ευθύνη βαραίνει και τους δύο. Ωστόσο ένα ποίημα βρίσκεται και στις δύο ανθολογίες σε πανομοιότυπη μετάφραση (βλ. έκτο ποίημα· το πρωτότυπο υπάρχει στο διαδίκτυο) και άρα υποθέτω ότι για το συγκεκριμένο μπορώ να επιρρίψω τις ευθύνες στον Χ. Βλαβιανό και μόνο. Σε αντίθεση με τον Eliot του οποίου τις ρίμες αγνοεί να μεταφράσει, εδώ υποσημειώνει ότι αν δεν τις απέδιδε, το ποίημα «θα έχανε εντελώς τη δραστικότητά του και τον παιγνιώδη τόνο του», πράγμα με το οποίο συμφωνώ απόλυτα. Στην ίδια υποσημείωση γράφει ότι «έπρεπε να γίνουν ορισμένες αλλαγές [στο ποίημα] που ωστόσο δεν αλλοιώνουν το περιεχόμενο και το ύφος του», πράγμα με το διαφωνώ απόλυτα — δεν έπρεπε και το αλλοιώνουν. Το "may I move said he" γίνεται «παίρνεις χάπι είπε αυτός» (για να ριμάρει με την αγάπη από κάτω). Το "but it's life said he" γίνεται «θα μου 'ρθει ίλιγγος είπε αυτός» (για να ριμάρει (;) με το σύζυγος από κάτω). Το συγκαταβατικό ummm γίνεται σβήνω (για να ριμάρει με το χύνω από πάνω, το οποίο είναι λάθος γιατί ρωτάει τη γυναίκα, όχι τον εαυτό του). Η τέταρτη στροφή με ρίμες stay-way και this-kiss γίνονται συνεχίσω-μισήσω-φιλήσω-αφήσω. Η υπόλοιπη μετάφραση είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο αν και η μία σελίδα αντιγράφει από την άλλη λανθασμένα την απόδοση του τελευταίου στίχου.

Γενικότερα, η συνεργατική μετάφραση είναι η καλύτερη από τις τέσσερις. Μεταφέρουν τη ρίμα, αν και όχι όπως ακριβώς υπάρχει συνήθως, αλλάζοντας ενίοτε το σχήμα και επαναλαμβάνοντας κάπως αμήχανα τις ίδιες καταλήξεις απανωτά — χωρίς να είναι απανωτές στο πρωτότυπο προφανώς. Ρυθμικά είναι η πλησιέστερη στο αγγλικό, αν και σπάει πολύ συχνά ο ρυθμός. Η ύπαρξη εν γένει του όποιου ρυθμού με οδηγεί στο να πιστέψω ότι η συμβολή του Γ. Δούκα είναι μεγαλύτερη από του Βλαβιανού ο οποίος είναι σε όλες του τις μεταφράσεις διαστροφικά άρρυθμος — αλλά αυτό θα παραμείνει μια υποψία. Ωστόσο, πέραν του λάθους με το χύνω, το οποίο είναι ίσως κι ερμηνευτική διαφωνία παρά μεταφραστικό σφάλμα, δεν υπάρχουν λάθη ούτε στη συνεργατική μετάφραση ούτε και σε εκείνη που έκανε μόνος του ο Χ. Βλαβιανός. Το ύφος του cummings αποδίδεται σχετικά καλά στα πιο ελευθερόστιχα ποιήματα των δύο ανθολογιών.

[ΚΑΜΙΝΑΔΕΣ]

(Σονέτα — Υπαρκτότητες)

XVI

[i have found what you are like]

έχω βρει με τι’σαι σαν

τη βροχή

(Που χωράφια φοβισμένα θερίζει

με την ανωτέρα σκόνη-του-ύπνου. στριφογυρίζει

με άνεση το χλομο ρόπαλο του αέρα

κι οι ψυχές των λουλουδιών χτυπάν

τον άνεμο μες σε μια ψύχρα προφερτή

πράξεις πράσινου διεγερτικού φωτός

με παραπέρα

αραιωμένα νεοεύθραυστα κίτρινα

τρεκλίζουν και πατούν εκεί

—μέσα στο δάσος

που

τραυλίζει

και

τραγουδά

Και η δροσιά είναι του χαμόγελού σου

μπλέξιμοπουλιών στα χέρια μου·όμως αυτό

που πιο πολύ απ’όλα θα ’θελα

να είχα(οτάν σχεδόν θα κλείνει το απέραντο

ήσυχα)το σχεδόν

του φιλιού σου

[ΙΣΟΝ ΠΕΝΤΕ]

(Τέσσερα)

VII

[since feeling is first]

μιας και το συναίσθημα προέχει

ο που προσέχει εστώ κι ελάχιστα

τη σύνταξη των πραγμάτων

ποτέ του δε θα σε φιλήσει ολότελα·

ολότελα να’μαί τρελός

ενόσω υπάρχει Άνοιξη στον κόσμο

το αίμα μου εγκρίνει,

και τα φιλιά είναι μοίρα ανώτερη

άπο τη σοφία

κυρά στ’ορκίζομαι σε όλα τα λουλούδια. Μην κλαις

—η καλύτερη του νου μου κίνηση είναι λίγη μπρος

στο πετάρισμα των βλέφαρών σου που λέει

είμαστε ο ένας για τον άλλον:ύστερα

γέλα,γέρνοντας στα χέρια μου

γιατί η ζωή παράγραφος δεν είναι

Κι ο θάνατος θαρρώ παρένθεση όχι

XIV

[it is so long since my heart has been with yours]

πάει τόσος καιρός απ’όταν η καρδιά μου ήταν με τη δικιά σου

κλεισμένη στα μπλεγμένα χέρια μας μέσα

από ένα σκοτάδι οπού καινούργια φώτα αρχίζουν και

δυναμώνουν,

απ’όταν το μυαλό σου βάδισε μες στο

φιλί μου σαν τον ξένο

μες στους δρόμους και τα χρώματα μιας πόλης—

που έχω ισώς ξεχάσει

πώς,πάντοτε(από

αυτές τις βιαστικές τραχύτητες

αίματος και σάρκας)η Αγάπη

εφευρίσκει την αργότατη χειρονομία Του,

και στην αθανασία τη ζωή σκαλίζει

—μετά απ’αυτό οι εαυτοί που χωρίζουν γίνονται μουσεία

γεμάτα μ’επιδέξια βαλσαμωμένες αναμνήσεις

(Πέντε)

ΙΙ

[touching you i say(it being Spring]

αγγίζοντάς σε λέω(αφου’ν’Άνοιξη

και νύχτα)«ελάχιστα πιο πέρα ας πάμε

από τον τελευταίο δρόμο — υπάρχει κάτι, να το βρούμε»

και χαμογελώντας λες«το καθετί

γινέται κάτι άλλο,κι αποπλέει....

(αυτά τα φύλλα είναι Πραγματένια με το σεληνόσαλιο

κ΄είμαι κάπως τόσο λίγο φοβισμένη»)

λέω

«σε τούτο το συγκεκριμένο δρόμο η σελήνη αν το

προσέξεις μας ακολουθάει σαν μεγάλο κίτρινο σκυλί. Δεν

πιστεύεις; κοίτα πίσω.(πάνω στην αμμουδιά

πίσω μας,ενα μεγάλο κίτρινο σκυλί που....τωρα κόκκινο ένα

μεγάλο κόκκινο σκυλί που ανήκει στον

ποιος ξέρει)

γύρνα μόνο λιγουλάκι το. έτσι. Και να

η σελήνη,εκεί’ναι κάτι ευσεβές και λυσσασμένο»

[ΟΧΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ]

14

[mouse)Won]

το ποντίκι)Υπέρ

οχα είναι

όποιος άλλος εντελώς που δεν

κινείται(Κινήθηκε πιο ξαφνικά από)τίνος

το τόσο δα χαμόγελο;μπορεί να Είναι

μεγαλύτερο απ’τον φόβο όλων

των καρδιών που έχουν

(Πιθαν

όν)αγαπήσει(ή από

όλους όσοι Πάντα θ’αγαπούν)τον

έχουμε

κρύψει σ’Ένα φύλλο

και,

Ανοίγοντας

ωραία γη

βάλαμε(μονο)ένα Φύλλο μέσα σε σκοτ

άδι.το ηλιόφως

τοτεπώς;τώρα

Εξαφανίζει

κάτι

πραγματικό(σιωπηλό:

φτιαγμενοαποφαντασία

·τις εξαίσιες απαλό)τητες

(τα αυτιά(τα μάτια του

16

[may i feel said he]

να σε σφίξω είπε ο

(θα τσιρίξω είπε η

μια φορά είπε ο)

μια χαρά είπε η

(να σε νιώσω είπε ο

ίσως πόσο είπε η

αρκετά είπε ο)

ναι σιγά είπε η

(έλα πάμε είπε ο

όχι μακριά είπε η

τι ’ναι μακριά είπε ο

εσύ ’σαι πια είπε η)

να καθήσω είπε ο

(να γυρίσω είπε η

το προτιμάς είπε ο

αν με φιλάς είπε η

να κουνηθώ είπε ο

είν’ αγάπη αυτό είπε η)

θες να το κάνεις είπε ο

(μα με ξεκάνεις είπε η

μα πώς αλλιώς είπε ο

μα η σύζυγος είπε η

προχωράω είπε ο

ωχ πονάω είπε η

(η πιο καλή είπε ο

εκεί εκεί είπε η

ωχ κιόλας μα είπε ο)

πήγαινε αργά είπε η

(ε-έχυσες;είπε ο

εσύ τι λες είπε η)

είσαι το φως μου!είπε ο

(είσαι δικός Μου είπε η)

[1 Χ 1 (Ένα επί Ένα)]

ΧΧVΙ

[when god decided to invent]

όταν θέλησε ο θεός να σκαρφιστεί

τα πάντα πήρε μιαν

ανάσα πιο μεγάλη από τσιρκοσκηνή

και τα πάντα πια άρχισαν

όταν ο άνθρωπος σκοπός του να καταστραφεί

πήγε και ξεχώρισε το ήταν του

θα κι ανακαλύπτοντας μονο γιατί

το διέλυσε μεσα στο αφού

XXXVIII

[yes is a pleasant country]

το ναι ειναι τόπος όμορφος:

το αν χειμερινός

(εσύ το φως)

ας αρχίσουμε τον χρόνο

κι οι δυο ειναι o καιρός που

(όχι ο ένας μοναχός του)

είσαι ο θησαυρός μου,

οι βιολέτες δίνουν πόνο

η αγάπη ειναι βαθύτερη εποχή

από τη λογική·

γλυκό μου συ

(κι οπου είμαστε απρίλης μόνο)

[95 Ποιήματα]

16

[in time of asfodills(who know]

στον καιρό του ασφοδέλου(που σκοπός

το ξέρει της ζωής ψηλά να πας)

λησμονώντας το γιατί, θυμήσου πώς

στον καιρό της πασχαλιάς που θα σου πει

στόχος του να ξυπνάς να ονειρευτείς,

θυμήσου ώστε(λησμονώντας το μπορεί)

στον καιρό των ρόδων(που εκπλήσσουν

το εδώ και τώρα μας με παραδείσους)

λησμονώντας το αν, το ναι θυμήσου

στον καιρό όλων των γλυκών πραγμάτων πέρα από

το που μπορεί να καταλάβει το μυαλό

θυμήσου το ψάχνω(λησμονώντας το θα βρω)

και μες σ’ενα μυστήριο που θα βιώσεις

(όταν καιρός από καιρό θα μας λυτρώσει)

ξεχνώντας με, να με θυμάσαι

22

[why from this her and him]

γιατί απ’αυτά τα η και ο

σκαρφαλώσαμε κι εσύ κι εγώ

(με τρελά φιλιά)μεχρί

που πέσαμε στους εαυτούς τους μέσα κει—

ολος ο χρόνος και ο χώρος πώς

στους αθανάτους υποκλίθηκαν εμάς

αν σ’ενα κρεβάτι τοσοδά

αυτός κι αυτή ξαπλώνουν(άνεκρα)