[Το κείμενο περιέχει spoilers για το μυθιστόρημα Point Omega του Don Delillo.]
Στη μέση μιας ερήμου, κάπου νότια του πουθενά, σε ένα σπίτι ξεχασμένο απ’ τον Θεό, από μέταλλο και σανίδια, ένας παροπλισμένος σύμβουλος πολέμου του Πενταγώνου σκέφτεται τη θέση του στον κόσμο (thoughts of a dry brain in a dry season), μέχρι που ένας κινηματογραφιστής έρχεται να τον διακόψει θέλοντας να γυρίσουν μια ταινία μονής λήψης για την εμπειρία του ως συμβούλου, τις σκέψεις του πάνω στον πόλεμο, την ηθική και τον χρόνο. Πρόκειται για το μυθιστόρημα του Don Delillo, Point Omega (Σημείο Ωμέγα). Τον τίτλο του τον αντλεί από το κοσμολογικό μοντέλο που δημιούργησε ο καθολικός ιερέας Pierre Teilhard de Chardin, ο οποίος θέλησε να προτάξει ένα νέο χριστιανικό δόγμα συμφιλιώνοντας θρησκεία κι επιστήμη, αλλά απέτυχε. Η κοσμολογία του (γραμμένη στο βιβλίο Το Φαινόμενο του Ανθρώπου) που κατέληγε στο Σημείο Ωμέγα, η πίστη δηλαδή πως ό,τι ενυπάρχει στο σύμπαν θα οδηγηθεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο σε ένα τελικό σημείο ένωσης, δεν θεωρείται ούτε αποδείξιμη ούτε επιστημονική.
Ο Ρίτσαρντ Έλστερ, ένας άνθρωπος εβδομήντα τριών ετών, ήταν ακαδημαϊκός —ένας άσχετος με όλα “αυτά”— ώσπου τον κάλεσαν σ’ ένα συμβούλιο σχεδιαστών πολέμου. Εκεί του ζητήθηκε να δομήσει ένα ιδεολογικό πλαίσιο για τις ενέργειές τους, να χαρτογραφήσει την εμπόλεμη πραγματικότητα που εκείνοι οι άντρες προσπαθούσαν να εγκαθιδρύσουν. Κοινώς, να δικαιολογήσει τις κτηνωδίες. Επιχείρησε να φανταστεί τον πόλεμο ως ένα χαϊκού. «Θέλησα έναν πόλεμο μέσα σε τρεις στίχους...», λέει.
Το βιβλίο του Ντον Ντελίλο, ο οποίος το 2010 διένυε ήδη την ώριμη περίοδό του με 17 άλλα έργα να προηγούνται (πλέον 19 συνολικά και πλησιάζει το 20ό, The Silence, τον Οκτώβρη), είναι δομημένο πάνω στη φόρμα του χαϊκού. Το περιεχόμενο του έργου διαρρέεται από το δυτικό φρόνημα και αυτό συγκρούεται με τη φόρμα που επιλέγει να χρησιμοποιήσει ο Ντελίλο και η οποία αντιπροσωπεύει, βέβαια, τον ανατολικό κόσμο. Η χρήση της εν λόγω δομής ασκεί ενδεχομένως κριτική στην απόπειρα του δυτικού ανθρώπου (του Αμερικανού ουσιαστικά) να επιμολύνει ακόμα και την αγνότητα πραγμάτων όπως το χαϊκού. Τουτέστιν, ο ίδιος ο σκελετός του έργου αποτελεί εν δυνάμει πολιτικό σχόλιο. Οι στίχοι 1 και 3 αποτελούνται από το πρώτο και το τελευταίο κεφάλαιο αντιστοίχως, όπου υιοθετείται το βλέμμα ενός τρίτου ανώνυμου ανδρικού χαρακτήρα που παρακολουθεί ένα εννοιολογικό δρώμενο: την ταινία Ψυχώ σε αργή κίνηση, τόσο αργή ώστε να κρατάει η προβολή 24 ώρες (24 Hour Psycho). Ο δεύτερος στίχος είναι το σώμα του μυθιστορήματος, η συνύπαρξη συμβούλου και κινηματογραφιστή, η οποία και είναι έντονα μπεκετική (με την έννοια της μη-δράσης δύο συνδιαλεγόμενων χαρακτήρων, όχι της αναμονής τους) μέχρι την άφιξη της κόρης του Έλστερ, της Τζέσι, άφιξη που αλλάζει την τροπή των γεγονότων ή που μάλλον αρχίζει να δίνει μια τροπή στα γεγονότα. Το τέλος του μέρους αυτού, όπου η Τζέσι έχει εξαφανιστεί και οι δύο άντρες βρίσκονται σε ένα αυτοκίνητο γυρνώντας από την έρημο, μπορεί να θεωρηθεί στη δομική αναλογία ως kireji [: γράμματα τομής] του χαϊκού.
Το kireji μπορεί να τοποθετηθεί στο τέλος οποιουδήποτε από τους τρεις στίχους (ή στο εσωτερικό του δεύτερου) και είναι ένα επίθημα λέξης ουσιαστικά που ενέχει παύση και που βρίσκεται πάντα στα παραδοσιακά χαϊκού. Στις μεταφράσεις δηλώνεται συνήθως με μια παύλα (ίσως η παύλα της Ντίκινσον να είναι το πλησιέστερο σε kireji που διαθέτει ο δυτικός κόσμος) ή με άλλα μαλακά σημεία στίξης — ενίοτε δεν δηλώνεται. Αν τοποθετηθεί στον πρώτο ή δεύτερο στίχο, σηματοδοτεί μιαν αλλαγή στον τόνο — αντίστοιχη, αλλά όχι ίδια, με τη μετάβαση από την οκτάβα στο τελικό εξάστιχο του ιταλικού σονέτου (ή στο τελικό δίστιχο του αγγλικού), ή την τομή ενός στίχου. Εν προκειμένω τοποθετείται στο τέλος του δεύτερου μέρους/στίχου, αλλά σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά των γεγονότων το δεύτερο μέρος είναι ο τρίτος στίχος. Όταν ένα χαϊκού κλείνει με το kireji, τότε εκφράζει κυκλικότητα, επιστρέφει τον αναγνώστη στην αρχή του. Αυτό κάνει κι ο Ντελίλο. Κλείνει την ιστορία του στο δεύτερο μέρος και γυρίζει τον αναγνώστη αφηγηματικό παρελθόν της αρχής (μέρος Α΄: 1, μέρος Β΄: 3, μέρος Γ΄: 2).
Ο ρευστός τρόπος αντίληψης του χρόνου, τόσο στη μουσειακή προβολή του Ψυχώ όσο κι έξω στην απέραντη έρημο, είναι ένα από τα κυριότερα θέματα. Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο στη φαινομενική διαστολή του (και την επιμέρους ξαφνική συστολή του, όταν αναζητούν την Τζέσι), αλλά εκφράζει κιολας μια κυκλική αντίληψή του χρόνου — και το θέμα του πολέμου προσφέρεται. Δειγματοληπτικά, από τον Εμπεδοκλή (Φιλότης vs Νείκος), αλλά και νωρίτερα (θεϊκή νεκρανάσταση στην Αρχαία Αίγυπτο), μέχρι τον Νίτσε, τον Τζόυς, τον Καμύ και τον Μπέκετ, η κυκλικότητα έχει, ως γνωστόν, διατυπωθεί με πολλούς τρόπους σε διάφορα συγκοινωνούντα πεδία έρευνας (φιλοσοφία, λογοτεχνία, φυσική).
Ακολουθώντας τον Μπέκετ ως προς αυτό, το αύριο στο έργο του Ντελίλο δεν είναι η επόμενη μέρα, αλλά η μέρα που επιστρέφει, που αρχίζει από την αρχή δίχως διακριτά όρια. Αυτό φαίνεται στη χρήση του 24 Hour Psycho. Το πρώτο κεφάλαιο στο μουσείο εκτυλίσσεται στις 3 Σεπτεμβρίου και το τελευταίο στις 4 (ο ανώνυμος παρακολουθεί το 24ωρο Ψυχώ σε λούπα). Το κεντρικό μέρος έπεται χρονικά των άλλων δύο. Διασπώντας τη γραμμική εκτύλιξη του χρόνου και τοποθετώντας δύο ομότροπα κεφάλαια στην αρχή και στο τέλος, φτιάχνεται ένα κλειστό κύκλωμα. Παρόμοια, οι δύο πεντασύλλαβοι στίχοι εγκλείουν τον μεσαίο επτασύλλαβο στο χαϊκού.
Η ρήξη της επανάληψης με την εξαφάνιση της Τζέσι είναι τρόπον τινά μια ενσάρκωση της σύγκρουσης ανάμεσα στη θεωρητικολογία και την πραγματικότητα και ίσως μια κριτική πάνω στις συχνά μη πρακτικές εφαρμογές της φιλοσοφίας, μιας και εν τέλει η φιλοσοφία δεν αρκεί για τον γονιό που χάνει το παιδί του. Ωστόσο, εν τέλει το μυθιστόρημα επιστρέφει στην μπεκετική του αδράνεια αποφεύγοντας να δώσει κάποια λύση· άρα, η ρήξη υπήρξε διάλειμμα από την κυκλικότητα κι η Τζέσι ένας Πόντσο που ήρθε και έφυγε.
Riverrun riv- riv-
o v e r r u n ανθισμένη
η Χιροσίμα—
[Το έργο του Ντελίλο το διάβασα πριν 4 περίπου χρόνια και θυμάμαι κυρίως τον σκελετό και ελάχιστες λεπτομέρειες. Ίσως υπάρχουν ερμηνευτικές ανακρίβειες λοιπόν, οι οποίες όμως δεν με πειράζουν. Το κείμενό μου είναι περισσότερο μερικές σκέψεις που προέκυψαν από το Point Omega ή από αυτό που στο μυαλό μου είναι το Point Omega, παρά μια βιβλιοπαρουσίασή του.]
Comments